दिवाळी हा सण आपण सर्वजण का साजरा करतो ? या मागची पार्श्वभूमी जाणून घेऊया.

 

प्रस्तावना: दिवाळी सणाची ओळख आणि सुरुवात

    दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठ्या उत्सवांपैकी एक आहे. हा सण पाच दिवसांचा असतो आणि तो कार्तिक महिन्यातील अमावस्येच्या दिवशी साजरा केला जातो. "दिवाळी" हा शब्द "दीपावली" या संस्कृत शब्दावरून आला आहे, ज्याचा अर्थ दिव्यांची माळ किंवा रांग असा होतो. दिवाळी सणाची सुरुवात नक्की कधी झाली याचा ठोस पुरावा मिळत नसला, तरीही हा सण हजारो वर्षांपासून भारतीय समाजात साजरा केला जात आहे. पौराणिक आणि ऐतिहासिक दृष्टिकोनातून पाहिल्यास, दिवाळी साजरी करण्यामागे अनेक कथा, परंपरा आणि श्रद्धा आहेत. काही कथा पौराणिक आहेत, तर काही इतिहासाशी निगडित आहेत.

पौराणिक कथा आणि परंपरा

  दिवाळी सण साजरा करण्यामागील अनेक पौराणिक कथा आहेत, ज्या वेगवेगळ्या प्रांतांमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारे सांगितल्या जातात. या कथा मुख्यतः हिंदू धर्मग्रंथांमधून घेतलेल्या आहेत, आणि या कथांमध्ये भगवान राम, श्रीकृष्ण, लक्ष्मी देवी, आणि राजा बलि यांची प्रमुख भूमिका आहे.

१. भगवान रामाचे अयोध्येत आगमन

कथा आणि महत्त्व: 

    रामायणानुसार, भगवान राम, त्यांची पत्नी सीता, आणि भाऊ लक्ष्मण यांनी १४ वर्षांच्या वनवासानंतर अयोध्येत परतले. रामाने रावणावर विजय मिळवल्यानंतर अयोध्येतील जनतेने त्यांच्या स्वागतासाठी घरे, रस्ते, मंदिरांवर दिवे लावले. यामुळे दिवाळी सणाला "प्रकाशाचा उत्सव" म्हणतात.

ऐतिहासिक दृष्टिकोन:

   रामायण ही एक पौराणिक कथा आहे आणि त्याच्या ऐतिहासिक सत्यतेवर अनेक तज्ञांमध्ये मतभेद आहेत. काही जण याला पौराणिक मानतात, तर काही याला ऐतिहासिक घटनांशी जोडतात. रामाचा कालखंड नक्की कधी होता याचे पुरावे मिळत नाहीत, तरीही भारतीय संस्कृतीत रामाला एक आदर्श पुरुष मानले जाते.

२. समुद्रमंथन आणि लक्ष्मी अवतरण

कथा आणि महत्त्व: 

   पुराणांनुसार, देव-दानवांनी अमृत मिळवण्यासाठी समुद्रमंथन केले. या मंथनातून विविध रत्न आणि धन मिळाले, त्यात लक्ष्मी देवीही प्रकट झाली. लक्ष्मी ही समृद्धी, संपत्ती आणि ऐश्वर्याची देवी आहे, आणि तिचा प्रकट दिवस दिवाळी म्हणून साजरा केला जातो.

ऐतिहासिक दृष्टिकोन: 

   समुद्रमंथनाची कथा पौराणिक आहे आणि याचा कोणताही ऐतिहासिक पुरावा उपलब्ध नाही. तथापि, देवी लक्ष्मीच्या पूजेतून समाजात धन-संपत्तीची महती आणि तिचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते.

३. नरकासुराचा वध आणि नरक चतुर्दशी

कथा आणि महत्त्व: 

    श्रीकृष्णाने राक्षस नरकासुराचा वध केला. नरकासुराने प्रजेवर अत्याचार केले आणि अनेक महिलांना कैद करून ठेवलं होतं. त्याच्या वधामुळे समाजात सुरक्षितता आणि शांती परतली, म्हणूनच या दिवशी नरकासुराच्या वधाच्या आनंदात नरक चतुर्दशी साजरी केली जाते.

ऐतिहासिक दृष्टिकोन: 

    नरकासुराची कथा पौराणिक आहे. महाभारतामध्ये श्रीकृष्णाचे अनेक कार्य उल्लेखलेले आहेत, परंतु नरकासुराच्या वधाची कथा विशेषतः या सणाशी जोडली गेली आहे.

४. गोवर्धन पूजा

कथा आणि महत्त्व: 

    या दिवशी श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत उचलून गावातील लोकांचे संरक्षण केले. हे पाहून गावकऱ्यांनी श्रीकृष्णाने दिलेल्या शिकवणीप्रमाणे गोवर्धन पर्वताची पूजा केली. गोवर्धन पूजा म्हणजे कृषी आणि निसर्गपूजेचे प्रतीक आहे.

ऐतिहासिक दृष्टिकोन: 

    गोवर्धन पूजन पौराणिक आहे. कृष्णकालीन समाजात निसर्गपूजेसह कृषीप्रथा साजरी केल्या जात होत्या. त्यामुळे या पूजेला प्राचीन कृषिप्रथांचे प्रतिनिधित्व म्हणूनही पाहिले जाते.

५. दैत्यराज बलि आणि बलिप्रतिपदा

कथा आणि महत्त्व: 

     राजा बलि हा प्रजावत्सल आणि दानशूर राजा होता. भगवान विष्णूने त्याला वर दिला की तो पाताळलोकात राज्य करेल, परंतु दरवर्षी एक दिवस त्याला प्रजेस भेट देण्याची संधी मिळेल. त्यामुळे बलिप्रतिपदा ही दिवस बलिच्या आठवणीसाठी साजरी केली जाते.

ऐतिहासिक दृष्टिकोन: 

    राजा बलिची कथा पौराणिक असून, त्याचा उल्लेख पुराणांमध्ये येतो. परंतु काही तज्ञांचा असा तर्क आहे की, राजा बलि हा समाजवादी विचारांचा राजा होता, ज्याच्या शासनात प्रजेच्या अधिकारांना महत्त्व दिले गेले. त्यामुळे बलिप्रतिपदा हा दिवस समाजात एकत्वाचे प्रतिक मानला जातो.

---

१. वसुबारस (गोवत्स द्वादशी)

माहिती:

  वसुबारस दिवशी गायीची पूजा केली जाते. भारताच्या कृषिप्रधान संस्कृतीत गायीचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. या दिवशी शेतकरी आपल्या जनावरांसाठी कृतज्ञता व्यक्त करतात, कारण गायी आणि वासरांमुळे त्यांच्या दैनंदिन जीवनातील अनेक गरजा पूर्ण होतात.

कथा:

   एक कथा अशी आहे की, या दिवशी ब्रह्मदेवाने "गोमातेचे" महत्त्व सांगितले होते, आणि मानवाने गोमातेला "धेनू" म्हणजेच सर्व काही देणारी मानले. त्यामुळेच गायीला पूजनीय मानले जाते.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:

  भारतीय पुराणांमध्ये गायीला "कामधेनू" म्हटले आहे. कामधेनू ही दिव्य गायी होती, जी इच्छित पदार्थ पुरवते असे मानले जात असे. वेदकाळापासूनच गायीला एक पवित्र प्राणी मानले गेले आहे.

२. धनतेरस (धन त्रयोदशी)

माहिती:

   धनतेरस दिवशी नवीन धातूंच्या वस्तू, विशेषतः सोने-चांदी खरेदी करणे शुभ मानले जाते. याचा संबंध आरोग्य, संपत्ती आणि समृद्धीशी आहे. यंदा लोक आपल्या घराच्या स्वच्छतेकडे आणि आरोग्याच्या दृष्टीने विशेष लक्ष देतात.

कथा:

  समुद्रमंथनाच्या वेळी धन्वंतरी देवता अमृतकलशासह प्रकट झाले होते. या कारणामुळे धनतेरसचा संबंध आरोग्याशी जोडला जातो. धन्वंतरीला औषधशास्त्राचे जनक मानले जाते, आणि त्याच्या पूजेसाठी हा दिवस निवडण्यात आला आहे.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:

   धन्वंतरीचा उल्लेख वेदांत आणि आयुर्वेदाच्या ग्रंथांत सापडतो. यामुळे आरोग्याची आणि औषधशास्त्राची परंपरा आपल्याला धनतेरसच्या निमित्ताने कळते.

३. नरक चतुर्दशी (चौदस)

माहिती:

   नरक चतुर्दशीचा दिवस नरकासुर नावाच्या दैत्यावर श्रीकृष्णाने विजय मिळवल्याचे स्मरण म्हणून साजरा केला जातो. या दिवशी अभ्यंगस्नान करून शरीराला ताजेतवाने केले जाते. संपूर्ण घराची स्वच्छता, आंघोळ आणि नवीन कपडे घालणे या दिवसाच्या परंपरा आहेत.

कथा:

   नरकासुर, एक भयंकर राक्षस, महिलांना कैद करून त्यांच्यावर अत्याचार करीत असे. श्रीकृष्ण आणि सत्यभामा यांनी नरकासुराचा वध केला. यामुळे प्रजेने आनंद व्यक्त केला आणि तो दिवस दिव्यांनी उजळला.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:

नरकासुरावर विजय मिळवण्याची कथा पौराणिक आहे. इतिहासाच्या दृष्टीने ही कथा महाभारताच्या काळातली मानली जाते, ज्यामध्ये श्रीकृष्णाचा प्रभाव आणि त्याचे कार्य प्रमुख आहे.

४. लक्ष्मीपूजन (दिवाळी अमावस्या)

माहिती:

  लक्ष्मीपूजन हा दिवाळीचा मुख्य दिवस मानला जातो. संध्याकाळी लक्ष्मी पूजन केले जाते आणि घरात सुवासिक, स्वच्छ आणि दिव्यांचा प्रकाश ठेवला जातो. हा दिवस धन, संपत्ती आणि ऐश्वर्याची देवी लक्ष्मीची पूजा करण्याचा आहे.

कथा:

  समुद्रमंथनाच्या वेळी देवी लक्ष्मी प्रकट झाली होती. अयोध्येत भगवान राम परतल्यावर लोकांनी दिवे लावले होते आणि लक्ष्मीच्या आशीर्वादाने सुख-समृद्धी प्राप्त झाली असे मानले.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:

  समुद्रमंथन आणि लक्ष्मीप्रकटेची कथा पौराणिक आहे, परंतु या कथांनी भारतीय समाजात लक्ष्मीपूजनाची परंपरा रुजवली. या दिवशी व्यापारी लोक नवीन वर्षाची सुरुवात करतात.

५. गोवर्धन पूजा / बलिप्रतिपदा

माहिती:

  गोवर्धन पूजा हा दिवस कृषिपूजेसाठी विशेष मानला जातो. या दिवशी शेतकरी आपल्या शेताची आणि जनावरांची पूजा करतात. गोवर्धन पर्वताची पूजा करण्यामागे श्रीकृष्णाने गावकऱ्यांचे रक्षण केले हे कारण आहे.

कथा:

  गोवर्धन पर्वताच्या पूजेची कथा आहे की, श्रीकृष्णाने गावकऱ्यांना इंद्रदेवाच्या अहंकारातून वाचवण्यासाठी गोवर्धन पर्वताची पूजा करायला सांगितले. यामुळे गोवर्धन पूजन हा एक धार्मिक आणि सांस्कृतिक घटक झाला.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:

   गोवर्धन पूजा ही परंपरा विशेषतः उत्तर भारतात प्रसिद्ध आहे. श्रीकृष्णाच्या जीवनातील या घटनेचे ऐतिहासिक पुरावे उपलब्ध नाहीत, परंतु हा दिवस लोकांसाठी एक सांस्कृतिक परंपरा आहे        

6 भाऊबीज (यम द्वितीया)

माहिती:

   भाऊबीज हा दिवस बहीण आणि भावाच्या नात्यातील प्रेमाचे प्रतीक आहे. या दिवशी बहिण भावाला टीका लावून त्याचे आरोग्य, सुरक्षा आणि दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करते. भाऊबीज हा दिवस रक्षाबंधनासारखा आहे, ज्यात बहीण भावाला प्रेमाने आशीर्वाद देते.

कथा:

  एक पौराणिक कथा सांगते की, यमराज आपल्या बहिणी यमुनाजवळ गेले, आणि तिने त्याचे औक्षण केले. यमाने तिला वर दिला की, जो कोणी या दिवशी आपल्या बहिणीचे प्रेम मिळवतो त्याला मृत्युभय नाही.

ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:

   यम आणि यमुनाची कथा पौराणिक आहे. यम आणि यमुनाच्या प्रेमाचे प्रतीक म्हणून हा दिवस विशेष साजरा केला जातो, विशेषतः महाराष्ट्रात आणि उत्तर भारतात.

या घटना दंतकथा आहेत की सत्य?

   बहुतेक कथांना ऐतिहासिक पुरावे नाहीत, त्यामुळे त्या दंतकथा मानल्या जातात. रामायण, महाभारत, समुद्रमंथन यांसारख्या पौराणिक कथा धार्मिक ग्रंथांत आढळतात, पण त्यांचे ऐतिहासिक पुरावे अपूर्ण आहेत. परंतु, या कथांमध्ये जीवनमूल्ये, संस्कृतीची परंपरा, नैतिकता आणि समाजाला प्रेरणा देण्याची क्षमता आहे. त्यामुळे भारतीय समाजात या कथा सत्यापेक्षा आदर्शांचे प्रतीक म्हणून मानल्या जातात.

    दिवाळीची सुरुवात नेमकी कधी झाली हे माहित नसले तरी तिच्या प्रथा, परंपरा आणि मान्यतांनी भारतीय समाजाला एकत्र बांधण्याचे कार्य केले आहे.

✍️श्री सुनिल नरसिंग राठोड,