फेड्रिक ऑगस्ट केकुले याची 7 सप्टेंबर जयंती निमित्त रसायन शास्त्रज्ञाबाबत सखोल माहिती

 

      Fedrik August Kekule Fedrik August  प्रख्यात रसायनशास्त्रज्ञ.  1850 पासून ते त्याच्या मृत्यूपर्यंत, ते युरोपचे महान रसायनशास्त्रज्ञ होते.  रासायनिक संरचनेचा सिद्धांत मुख्यतः त्याच्यामुळे आहे.  केकुळे यांनी मांडलेला बेंझिन रचनेचा सिद्धांत हा सेंद्रिय रसायनशास्त्रातील महत्त्वाचा दुवा होता.

     याचा जन्म 7 सप्टेंबर 1829 रोजी डार्मस्टॅड (जर्मनी) येथे झाला.  कारागीर बनण्याची त्यांची कल्पना होती, परंतु गिसेनमध्ये हस्तकला शिकत असताना ते तत्कालीन प्रसिद्ध रसायनशास्त्रज्ञ लीबिग यांच्या संपर्कात आले.  त्यांनी केकुळे यांची रसायनशास्त्राची आवड निर्माण केली.  त्याच्या प्रेरणेने, केकुले पॅरिसला आले, रेनो, फ्रेमी आणि बर्ट्झ यांची व्याख्याने ऐकली आणि गेरहार्टशी मैत्री केली.  त्यानंतर ते स्वित्झर्लंड आणि इंग्लंडमध्ये गेले आणि तेथील प्रसिद्ध रसायनशास्त्रज्ञांच्या संपर्कात आले.  जर्मनीला परतल्यावर त्यांनी हेडलबर्ग येथे एक छोटी प्रयोगशाळा स्थापन केली.  गेन्ट 1858 मध्ये आणि 1865 मध्ये बॉन विद्यापीठात रसायनशास्त्राचे शिक्षक होते.  13 जून 1896 रोजी बॅनमध्ये त्यांचा मृत्यू झाला.

     फ्रँकलंड वगैरे कार्बनच्या व्हॅलेन्सीवर जे काम करत होते त्यात केकुळे यांचाही हातभार होता.  1858 मध्ये, त्यांनी कार्बनच्या टेट्राव्हॅलेन्सीच्या आधारे अणूंचे संयोजन स्पष्ट करण्याचा प्रयत्न केला आणि प्रथमच बंद आणि खुल्या साखळी संयुगेची संकल्पना मांडली.  या संबंधात त्यांनी बेंझिनची ओळख करून दिली.  हे काम इतके महत्त्वाचे होते की केकुलेच्या मृत्यूवर १८९७ मध्ये लंडन केमिकल सोसायटीमध्ये भाषण देणारे प्रोफेसर झॅप यांनी सांगितले की सेंद्रिय रसायनशास्त्राचा तीन चतुर्थांश भाग प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे बेंझिनच्या संरचनेवर केकुलेच्या कल्पना आणि गृहितके आहेत.

 बेंझिनसाठी केकुलेचे सूत्र

      केकुले यांनी मांडलेल्या बेंझिनच्या संरचनेच्या सिद्धांताने आपल्याला मदत केली नसती, तर बिटुमेनशी संबंधित हजारो उपयुक्त संयुगे निर्माण होण्याची शक्यता नव्हती.. 

बेंझिन

     बेंझिनची वेगवेगळी रचना बेंझिन किंवा धुपेन हा C6H6 आण्विक सूत्र असलेला हायड्रोकार्बन आहे.  बेंझिनचा रेणू 6 कार्बन अणूंनी बनलेला असतो जो रिंगांप्रमाणे जोडलेला असतो आणि प्रत्येक कार्बन अणूला एक हायड्रोजन अणू जोडलेला असतो.  बेंझिन हे नैसर्गिकरित्या पेट्रोलियम (क्रूड ऑइल) मध्ये आढळते.  कोळशाच्या कोरड्या डिस्टिलेशनद्वारे आणि फ्रॅक्शनल डिस्टिलेशनद्वारे फ्रॅक्शनल डिस्टिलेशनद्वारे बेंझिन मोठ्या प्रमाणात तयार केले जाते.  फॅराडे यांनी 1825 मध्ये प्रथमच प्रदीपन वायूपासून मिळवलेल्या तेलातून ते मिळवले होते.  मिशेरले यांनी 1834 मध्ये बेंझोइक ऍसिडपासून ते मिळवले आणि त्याचे नाव बेंझिन ठेवले.  अल्काट्रेमध्ये त्याची उपस्थिती प्रथम 1845 मध्ये हॉफमनने शोधली.  जर्मनीमध्ये बेंझिनला 'बेंझोल' म्हणतात.  बेंझिन हा रंगहीन, गोड नाक असलेला, अत्यंत ज्वलनशील द्रव आहे.  इथिलबेन्झिन आणि क्युमिन सारख्या मोठ्या प्रमाणात उत्पादित रसायनांच्या निर्मितीमध्ये याचा वापर केला जातो.  बेंझिनमध्ये ऑक्टेन क्रमांक जास्त असल्याने ते पेट्रोलमध्ये काही टक्के जोडले जाते.  हे एक कार्सिनोजेन आहे, ज्यामुळे त्याचा गैर-औद्योगिक वापर कमी आहे.  ,

सेंद्रीय रसायनशास्त्र

       सेंद्रिय रसायनशास्त्र ही रसायनशास्त्राची प्रमुख शाखा आहे, दुसरी प्रमुख शाखा अकार्बनिक रसायनशास्त्र आहे.  सेंद्रिय रसायनशास्त्र प्रामुख्याने कार्बन आणि हायड्रोजन रेणू असलेल्या रासायनिक संयुगांची रचना, गुणधर्म, रासायनिक अभिक्रिया आणि त्यांची निर्मिती (संश्लेषण किंवा संश्लेषण आणि इतर प्रक्रियेद्वारे) वैज्ञानिक अभ्यासाशी संबंधित आहे.  कार्बन आणि हायड्रोजन व्यतिरिक्त, सेंद्रिय संयुगेमध्ये नायट्रोजन (नायट्रोजन), ऑक्सिजन, हॅलोजन, फॉस्फरस, सिलिकॉन, सल्फर इत्यादी इतर रेणू असू शकतात.

संकलन श्री सुनिल नरसिंग राठोड