28 फेब्रुवारी राष्ट्रीय विज्ञान दिन, डॉ सी.व्ही.रमण एक आधुनिक भारतातील महान शास्त्रज्ञ.

 

     सी. व्ही. रामन हे भारतीय भौतिकशास्त्रज्ञ होते. त्यांचं पूर्ण नाव चंद्रशेखर वेंकट रामन असं होतं. १९३० मध्ये त्यांना भौतिकशास्त्राचं नोबेल पारितोषिक मिळालं होतं. शिवाय १९५४ मध्ये भारतरत्न आणि १९५७ मध्ये त्यांना लेनिन शांतता हा पुरस्कारही देण्यात आला होता. सी. व्ही. रामन यांचा जन्म तिरुचिरापल्ली येथे सात नोव्हेंबर १८८८ रोजी झाला. त्यांचं शिक्षण चेन्नईला झालं.

     सी.व्ही.रमण हे आधुनिक भारतातील एक महान वैज्ञानिक होते. विज्ञान क्षेत्रात त्यांनी आपलं महत्वपूर्ण योगदान दिलंय आणि आपल्या विविध संशोधनांमुळे विज्ञानाच्या दुनियेत आपल्या भारताला वेगळी ओळख मिळवून दिली. ‘रमण प्रभाव’ (Raman Effect) हा त्यांचा संशोधनांपैकी एक महत्वपूर्ण शोध होता, त्याकरता त्यांना 1930 साली नोबेल पुरस्काराने गौरविण्यात आलं. त्यांनी हा शोध लावला नसता तर ‘समुद्राच्या पाण्याचा रंग निळा का असतो’ हे आपल्याला कधी समजलच नसतं.

या शोधामुळे लाईट च्या नेचर आणि बिहेवियर बद्दल देखील हे कळलं की जेंव्हा लाईट पारदर्शी माध्यमातून जसं सॉलीड, लिक्विड, आणि गैस मधून प्रवास करतो तेंव्हा तिच्या गुणांमध्ये बदल होतो. त्यांनी केलेल्या नवनवीन शोधांमुळे विज्ञान क्षेत्रात भारताला एक नवी दिशा मिळाली, देशातील विकासाला चालना मिळाली.

सी.व्ही रामन यांनी आयुष्यभर दगड व अन्य खनिज पदार्थांचे विस्तृत वैयक्तिक संग्रह जमा केला आणि य्या खनिजांच्या प्रकाश-विकिरणाच्या गुणधर्मांंचा अभ्यास केला. यासाठी त्यांना काही साहित्या देशभरातून व विदेशातून भेट म्हणून मिळाले. नमुन्यांचा अभ्यास करण्यासाठी सी.व्ही रामन तो अनेकदा लहान हाताळण्याएवढा स्पेक्ट्रोस्कोप घेऊन जात असत.

हिंदू तमिळ ब्राह्मण पालकांच्या पोटी जन्मलेला रमण हा एक अनमोल मुलगा होता. त्याने सेंट अलॉयसियसच्या अँग्लो-इंडियन हायस्कूलमधून ^[१]अनुक्रमे ११ आणि १३ वर्षांचे माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शिक्षण पूर्ण केले. वयाच्या १६ व्या वर्षी प्रेसिडेन्सी कॉलेजमधून भौतिकशास्त्रात सन्मानाने त्यांनी मद्रास विद्यापीठात पदवी परीक्षेत प्रथम क्रमांक पटकावला. पदवीधर विद्यार्थी असताना १९०६ साली त्यांचा पहिला संशोधन पेपर प्रकाशित करण्यात आला. पुढच्या वर्षी त्यांनी एम.ए. ची पदवी मिळवली. कोलकाता येथील इंडियन फायनान्स सर्व्हिसमध्ये असिस्टंट अकाउंटंट जनरल म्हणून रुजू झाले तेव्हा ते १९ वर्षांचे होते. तेथे त्यांची इंडियन असोसिएशन फॉर द अप्लाइन्शन ऑफ सायन्स (आयएसएस) ^[२]या भारतातील पहिल्या संशोधन संस्थेशी ओळख झाली, ज्यामुळे त्यांना स्वतंत्र संशोधन करण्याची परवानगी मिळाली आणि ध्वनी आणि ऑप्टिक्समध्ये त्यांनी मोठे योगदान दिले.

१९१७ मध्ये कलकत्ता विद्यापीठाच्या राजाबाजार विज्ञान महाविद्यालयात आशुतोष मुखर्जी यांनी त्यांना भौतिकशास्त्राचे पहिले पालित प्राध्यापक म्हणून नियुक्त केले. आपल्या पहिल्या युरोप दौऱ्यात भूमध्य समुद्र पाहून त्याला समुद्राच्या निळ्या रंगाचे वर्णन करण्याची प्रेरणा मिळाली. त्यांनी १९२६ मध्ये इंडियन जर्नल ऑफ फिजिक्सची स्थापना केली. त्याने आणि कृष्णन यांनी २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी प्रकाश विखुरल्याची एक अभिनव घटना शोधून काढली, ज्याला त्यांनी "सुधारित विखुरणे" असे संबोधले, पण त्याला रामन इफेक्ट म्हणून ओळखले जाते. भारत सरकारतर्फे दरवर्षी राष्ट्रीय विज्ञान दिन म्हणून हा दिवस साजरा केला जातो. रमण १९३३ साली बेंगळुरूयेथील इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्समध्ये पहिले भारतीय संचालक बनले. तेथे त्यांनी त्याच वर्षी इंडियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेसची स्थापना केली. त्यांनी १९४८ साली रामन रिसर्च इन्स्टिट्यूटची^[३] स्थापना केली. तेथे त्यांनी शेवटच्या काळात काम केले.

चंद्रशेखर वेंकट रमण याचं करियर (Chandrasekhar Venkat Raman’s career)

रमणच्या शिक्षकांनी आपल्या वडिलांना उच्च शिक्षणासाठी इंग्लंडला पाठविण्याचा सल्ला दिला पण तब्येत बिघडल्यामुळे ते उच्च शिक्षणासाठी परदेशात जाऊ शकले नाहीत. आता त्याला पर्याय नव्हता म्हणून तो ब्रिटीश सरकारने घेतलेल्या स्पर्धात्मक परीक्षेत बसला. या परीक्षेत रमण यांनी प्रथम क्रमांक मिळविला आणि सरकारच्या आर्थिक विभागात अधिकारी म्हणून त्यांची नेमणूक झाली.

रमण यांची कोलकाता येथे असिस्टंट अकाउंटंट जनरल पदावर नेमणूक झाली आणि त्यांनी स्वतःच्या घरात एक छोटी प्रयोगशाळा स्थापन केली. त्याला जे काही स्वारस्यपूर्ण वाटले ते वैज्ञानिक गोष्टींच्या संशोधनात गुंतले. कोलकाता येथे त्यांनी भारतीय कृषी संघटनेच्या प्रयोगशाळेत संशोधन चालू ठेवले. दररोज सकाळी तो कार्यालयात जाण्यापूर्वी परिषदेच्या प्रयोगशाळेत पोहोचत असे आणि संध्याकाळी पाच वाजता कार्यालयानंतर ते पुन्हा प्रयोगशाळेत पोचत असत आणि रात्री दहा वाजेपर्यंत तेथे काम करायचे.

तो दिवसभर प्रयोगशाळेत घालवायचा आणि रविवारीही त्याच्या प्रयोगांमध्ये व्यस्त असायचा. रमण यांनी 1917 साली सरकारी नोकरी सोडली आणि ‘इंडियन असोसिएशन फॉर कल्टिव्हेशन ऑफ सायन्स’ अंतर्गत भौतिकशास्त्रातील पलित खुर्ची स्वीकारली. 1917 मध्ये त्यांची कलकत्ता विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती झाली. (CV Raman Scientist Information In Marathi) ‘ऑप्टिक्स’ क्षेत्रातील योगदानाबद्दल रमण यांना लंडनच्या रॉयल सोसायटीचे सदस्य म्हणून सन 1924 मध्ये निवडण्यात आले आणि कोणत्याही शास्त्रज्ञांच्या दृष्टीने ही फार मोठी गोष्ट होती.

‘रमन इफेक्ट’ 28 फेब्रुवारी 1928 रोजी सापडला. दुसर्‍याच दिवशी रमणने परदेशी प्रेसमध्ये ही घोषणा केली. ‘नेचर’ या नामांकित वैज्ञानिक जर्नलद्वारे हे प्रकाशित करण्यात आले. 16 मार्च 1928 रोजी त्यांनी बंगळुरूमधील दक्षिण भारतीय विज्ञान असोसिएशनमध्ये आपल्या नव्या शोधावर भाषण केले. यानंतर हळूहळू जगातील सर्व प्रयोगशाळांमध्ये ‘रमन इफेक्ट’ वर संशोधन सुरू झाले. वेंकट रमण यांनी 1934 मध्ये भारतीय विज्ञान कॉंग्रेसचे अध्यक्षपदही सांभाळले.  मध्ये त्यांना प्रकाशाचा प्रसार आणि रामन परिणामाच्या शोधाबद्दल भौतिकशास्त्रातील नामांकित नोबेल पुरस्कार मिळाला.

1934 मध्ये, रमणला बंगळुरूच्या भारतीय विज्ञान संस्थानचे संचालक केले गेले. त्यांनी स्टीलेचे वर्णक्रमीय स्वरुप, स्टील डायनॅमिक्सचे मूलभूत मुद्दे, रचना आणि गुणधर्म आणि बर्‍याच रंगहीन पदार्थांच्या ऑप्टिकल वर्तनावरही संशोधन केले. तबला आणि मृदंगमच्या हार्मोनिक स्वरूपाचा शोध त्यांनी प्रथम घेतला. 1948 मध्ये ते भारतीय विज्ञान संस्थान (आयआयएस) मधून निवृत्त झाले. त्यानंतर त्यांनी बंगळुरू येथे रमण संशोधन संस्था स्थापन केली.

रमण रिसर्च इंस्टीट्युट ची स्थापना – Raman Research Institute

1948 साली सी.व्ही.रमण यांनी विज्ञानाच्या विचाराला आणि संशोधनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी रमण रिसर्च इंस्टीट्युट बैंगलोर (Raman Research Institute, Bangluru) ची स्थापना केली होती.

महान वैज्ञानिक सी.व्ही.रमण यांना मिळालेले सन्मान आणि पुरस्कार – C. V. Raman Awards

• सी.व्ही.रमण यांना 1924 साली लंडन च्या ‘रॉयल सोसायटी’ चे सदस्य बनविण्यात आले.
• 28 फेब्रुवारी 1928 साली सी.व्ही.रमण यांनी ‘रमण इफेक्ट‘ चा शोध लावला होता. म्हणून या दिवसाला भारत सरकारने दरवर्षी ‘राष्ट्रीय विज्ञान दिवस’ म्हणून साजरा करण्याची घोषणा केली होती.
• सी.व्ही.रमण यांनी 1929 साली भारतीय विज्ञान काँग्रेसच्या 16व्या सत्राचे अध्यक्षपद भूषवले होते.
• सी.व्ही.रमण यांना, 1929 साली त्यांच्या वेगवेगळ्या प्रयोगांमुळे आणि शोधांमुळे अनेक विद्यापीठांच्या मानद उपाधीने, आणि पदकांनी सन्मानित करण्यात आलं.
• 1930 साली प्रकाशाचे परावर्तन आणि ‘रमण इफेक्ट’ सारख्या महत्वपूर्ण शोधा करता सी.व्ही.रमण यांना प्रतिष्ठेच्या अश्या नोबेल पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. हा पुरस्कार प्राप्त करणारे ते पहिले आशियाई होते.
• विज्ञान क्षेत्रातील त्यांच्या महत्वपूर्ण योगदाना करता त्यांना 1954 साली भारताच्या सर्वोच्च अश्या ‘भारतरत्न’ देऊन गौरव करण्यात आला.
• 1957 ला सी.व्ही.रमण यांना ‘लेनिन शांतता पुरस्कार’ प्रदान करण्यात आला.

सी.व्ही.रमण यांचे निधन – C. V. Raman Death 

सी.व्ही.रमण यांचा आयुष्यातील बराचसा वेळ प्रयोगशाळेत नव-नवी संशोधनं करण्यात व्यतीत झाला. वयाच्या 82 व्या वर्षी रमण रिसर्च इंस्टीट्युट, बैंगलोर इथं आपल्या प्रयोगशाळेत काम करत असतांना त्यांना हृदयविकाराचा तीव्र झटका आला आणि ते खाली कोसळले, 21 नोव्हेंबर 1970 ला त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला.

रमण इफेक्ट चा शोध – Raman Effect in Marathi

• सी.व्ही.रमण यांनी लावलेल्या ‘रमण इफेक्ट‘ शोधामुळे विज्ञान क्षेत्रात भारताला एक नवी ओळख मिळाली. 28 फेब्रुवारी 1928 साली अपार कष्ट आणि प्रयत्नांच्या जोरावर त्यांनी ‘रमण इफेक्ट’ चा शोध लावला.
• दुसऱ्या दिवशी त्यांनी या शोधाची रीतसर घोषणा केली. त्यांच्या या शोधामुळे समुद्राच्या पाण्याचा रंग निळा का असतो याचा आणि कुठलाही प्रकाश जेंव्हा एखाद्या पारदर्शी माध्यमातून परावर्तीत होतो तेंव्हा त्याच्या मूळ गुणधर्मात बदल होतो याचा शोध लागला.
• ‘नेचर’ या प्रतिष्ठित वैज्ञानिक पत्रिकेने या बातमीला प्रकाशित केले. त्यांच्या या  शोधाला ‘रमण इफेक्ट’ (Raman effect) वा ‘रमण प्रभाव’ असे नाव दिल्या गेले. यानंतर ते एक महान वैज्ञानिक म्हणून ओळखले जाऊ लागले आणि त्यांची ख्याती जगभर पसरली.
• 1928 साली सी.व्ही.रमण यांनी बैंगलोर स्थित साउथ इंडियन सायन्स असोसिएशन येथे आपल्या या शोधावर स्पीच दिले. पुढे जगातील अनेक प्रयोग शाळांमध्ये त्यांच्या या शोधावर संशोधन होऊ लागलं.
• सी.व्ही.रमण यांच्या या शोधामुळे आता लेजर संशोधनामुळे रसायन उद्योग आणि प्रदूषणाच्या समस्येत रसायनाची मात्रा कळण्यात मदत होते. विज्ञान क्षेत्रात सी.व्ही.रमण यांचा हा शोध म्हणजे अतुलनीय संशोधन होते.
• त्यांच्या या शोधामुळे 1930 साली त्यांना प्रतिष्ठित अश्या ‘नोबेल पुरस्काराने’ गौरविण्यात आलं. सी.व्ही.रमण यांच्या या अद्वितीय शोधामुळे भारत सरकारने 28 फेब्रुवारी हा दिवस ‘राष्ट्रीय विज्ञान दिवस’ म्हणून साजरा करण्याची घोषणा केली.

सौजन्य Google 

✍️संकलन श्री सुनिल एन राठोड .